Οι κύστες που σχηματίζονται κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής ηλικίας, ονομάζονται λειτουργικές κύστες. Οι λειτουργικές κύστες είναι κάτι το φυσιολογικό, και δεν έχουν σχέση με κύστες που αφορούν άλλες ασθένειες. Κάθε μήνα κατά τη διάρκεια του έμμηνου κύκλου, αναπτύσονται πολλές μικρές κύστες (ωοθυλάκια), όμως μόνο μία από αυτές θα μεγαλώσει περισσότερο και θα φτάσει τα 2-3εκ. ενώ οι άλλες θα χαθούν. Σε αυτό το μέγεθος σπάζει και απελευθερώνεται απο μέσα της ένα κύτταρο, το ωάριο. Αυτό ονομάζεται ωοθυλακιορρηξία. Αν το ωοθυλάκιο δεν σπάσει, η κύστη μπορεί να παραμένει για μικρό συνήθως  διάστημα. Αυτός ο κύκλος ως ανωοθυλακιορρηκτικός θα γίνει αντιληπτός από τη γυναίκα ως καθυστέρηση της επερχόμενης εμμήνου ρύσεως.

Ένας άλλος τύπος φυσιολογικής κύστης είναι το ωχρό σωμάτιο. Στην ουσία είναι μια μικρή πληγή στην ωοθήκη, στη θέση του ερρηγμένου ωοθυλακίου. Και επειδή δεν είναι σάκος με υγρό,αλλά μια μάζα από κύτταρα και με μια μικρή ποσότητα αίματος είναι αιμορραγική κύστη με στοιχεία συμπαγή (μόρφωμα).

Οι παθολογικές κύστες ωοθηκών είναι πιο συχνές από την εφηβεία μέχρι την εμμηνόπαυση, δηλαδή στην αναπαραγωγική ηλικία, ενώ είναι λιγότερο συχνές μετά την εμμηνόπαυση. Το μέγεθός τους είναι μεγαλύτερο από αυτό των ωοθυλακίων (>3εκ). Συνήθως έχουν καλοήθη πρόγνωση και αφαιρούνται προληπητικά προς διερέυνηση τυχόν κακοήθειας και μόνο ή σε περιπτώσεις που ειναι μεγάλες και προκαλούν πόνο.

Κύστη με μεγάλη ποσότητα αίματος είναι και η σοκολατοειδής κύστη λόγω ενδομητρίωσης που ειναιι πάθηση.

Η λήψη φαρμάκων για γονιμότητα προκαλεί πολλαπλές μεγάλες κύστες στις ωοθήκες.Οι κύστες συνήθως εξαφανίζονται μετά από κάποιο χρονικό διάστημα. Μια σπάνια κατάσταση είναι όταν οι ωοθήκες υπεραντιδράσουν και εμφανιστεί το λεγόμενο σύνδρομο υπερδιέγερσης των ωοθηκών.

Η λειτουργική κύστη που απλά δεν έσπασε και την ακολούθησαν και άλλες στους επόμενους μήνες και γίνανε περισσότερες μετατρέπει τις ωοθήκες σε πολυκυστικές. Αυτές ανευρίσκονται σε πολλές έφηβες (15-20%) ως τυχαίο εύρημα στο υπερηχογράφημα, χωρίς άλλη εμφάνιση παθολογίας. Το λεγόμενο Σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών όμως είναι κάτι άλλο, που αποτελεί παθολογία. Τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζεται ως μεταβολικό σύνδρομο που μπορεί να ενέχονται και οι πολυκυστικές ωοθήκες, όπου θα δικαιώνει και το όνομα του, αλλά μπορεί και όχι. Σύμφωνα με τη διάσκεψη του Rotterdam το 2003, το σύνδρομο αυτό εμφανίζει τουλάχιστο δύο από τα τρία: 1) Όλιγο-ήανωοθυλακιορρηξία {διαταραχή του κύκλου πιο απλά} 2)Υπερανδρογοναιμία {υπερτρίχωση,ακμή ή απλά και μόνο υψηλή τεστοστερόνη στο αίμα} 3)Πολυκυστική εικόνα των ωοθηκών.

Η κύστη των ωοθηκών συνήθως δεν προκαλεί σύμπτωματα, και ανευρίσκεται σε υπερηχογραφικό έλεγχο ρουτίνας.

Μια κύστη ωοθηκών είναι πιο πιθανό να προκαλέσει πόνο οταν:

• Γίνει μεγάλη.
• Πιεστεί κατά τη σεξουαλική επαφή.
• Υποστεί ρήξη και αιμορραγήσει.
• Συστραφεί γύρω από τον άξονά της ή προκαλέσει συστροφή όλης της σάλπιγγας.

     Συμπτώματα:

• Αλλαγές στη διάρκεια του κύκλου. Αλλαγές στη διάρκεια της περιόδου δεν είναι συχνές στις κύστες ωοθυλακίων.
• Πόνος με τη σεξουαλική επαφή ή πυελικός πόνος κατά την κίνηση.
• Πυελικό άλγος, συνεχής πόνος βαθειά χαμηλά στην κοιλιά.
• Ξαφνικός και σοβαρός πόνος, συχνά με ναυτία και έμετο, μπορεί να είναι ένα σημάδι συστροφής της ωοθήκης, ή ρήξης της κύστης με εσωτερική αιμορραγία.
• Πόνος πριν την περίοδο και συνέχισή του στη διάρκεια της περιόδου συνδέεται με ενδομητριωσική κύστη.

Το ενδοκολπικό υπερηχογράφημα είναι το καταλληλότερο στην απεικόνιση μιας κύστης. Ο γιατρός ελέγχει και πάλι σε 6 με 12 εβδομάδες για να βεβαιωθεί ότι έχει φύγει, αν πρόκειται για απλή εμμένουσα λειτουργική κύστη.

Άλλες εξετάσεις που μπορεί χρειαστούν :

• Τεστ εγκυμοσύνης
• Υπερηχογραφικό Doppler ροής
• Αξονική τομογραφία
• Μαγνητική τομογραφία
• Εξετάσεις αίματος όπως για καρκινικούς δείκτες
• Επίπεδα ορμονών (όπως η LH, FSH, οιστραδιόλη και τεστοστερόνη)

Θεραπεία

• Οι λειτουργικές κύστες των ωοθηκών όπως και τα εμμένοντα ωχρά σωμάτια συχνά δεν χρειάζονται θεραπεία. Συνήθως εξαφανίζονται από μόνες τους μέσα σε 8 έως 12 εβδομάδες.
• Τα νεώτερα αντισυλληπτικά χάπια χρησιμοποιούνται άφοβα πλέον στην αναπαραγωγκή ηλικία για διαστημα 6 περίπου μηνών, για την εξάλειψη των κυστών και ρύθμιση του κύκλου.
• Στο σύνδρομο των πολυκυστικών ωοθηκών, συνιστάται αύξηση της σωματικής δραστηριότητας και απώλεια βάρους ή και φαρμακευτικό πρωτόκολλο.

Χειρουργική επέμβαση για την αφαίρεση της κύστης ή των ωοθηκών μπορεί να χρειάζεται σε:

• Περίπλοκες (πολύχωρες) κύστες-μορφώματα.
• Κύστες που προκαλούν πόνο.
• Απλές κύστες των ωοθηκών που είναι μεγαλύτερες από 5 εκατοστά.
• Σε γυναίκες που είναι κοντά ή μετά την εμμηνόπαυση.
• Ενδομητριωσικές κύστες.

Οι τύποι χειρουργικής επέμβασης είναι: Διερευνητική λαπαροτομία ή λαπαροσκόπηση.